در تمدن اسلامی، علوم بلاغی به دنبال بررسی علل اعجاز قرآن کریم حاصل شده است و در زبان فارسی نیز متاثر از منابع عربی و گاه بدون تعمق و در واقع رونویسی از کتاب های قبلی است. همین امر اشکالاتی را در فهم ویژگی های برخی از فنون بدیعی موجب شده است که سجع ازجمله آنهاست. مطالعه زبان شناختی این حوزه مسائل و نکاتی را مطرح می کند که پاسخ به آنها را می توان با بررسی تاریخی تعاریف موجود به دست آورد.در این مقاله ضمن بیان اشکالات مطرح شده و تحلیل و بررسی تعاریف معاصران و تعاریف قدما و علمای بلاغت، و نیز با توجه به پیشینه سجع و صنعت ترصیع و موازنه، کیفیت وزن در سجع بررسی شده است.

در فضای عمومی ادبیات یکی از مؤلفه‎هایی که گلستان سعدی را در ادبیات فارسی نمونۀ اعلای نثر ادبی کرده، استفادۀ هنری از صنعت بدیعی سجع است. در این پژوهش میزان استفادۀ سعدی از سجع به روش توصیفی ـ تحلیلی موردبررسی قرار می گیرد و تک­تک سجع های حکایات گلستان استخراج و شمارش می شود تا به دو هدف مقاله برسیم. روش این پژوهش کتابخانه‎ای و بر مبنای آمارگیری و شمارش تمام مؤلفه‎های آهنگین کردن کلام مانند سجع، موازنه، ترصیع، مزدوج و سپس توصیف و تحلیل آنها قرار دارد. می کوشیم دو چیز را نشان دهیم: نخست اینکه شیوه‎های استفادۀ سعدی از صنایع بدیعیِ آهنگ دارکردن کلام و میزان آنها به چه شکل است؟ دوم اینکه آیا می توان گلستان را یک نثر مسجع نامید یا نثر آن یک نثر مستقل جداگانه ای به جز انواع تقسیم‎بندی شدۀ نثر مانند مرسل و موزون (مسجع) و موزون فنی است؟ نتایج تحقیق ضمن اثبات فرضیه در خصوص کاربرد سجع ها اثبات کنندۀ ادعای ما در مستقل شمردن نوع سبک گلستان است. همچنین از میان انواع سجع، سجع مطرف کاربرد بیشتری دارد. سجع‎ها بیشتر در پایان قرینه‎ها می‎آیند و سجع در آغاز قرینه و میانۀ جمله کمتر مشاهده می‎شود. همچنین از نظر طول قرینه‎ها سجع های با قرینۀ برابر، فراوان هستند. تفاوت طول قرینه‎ها بسیار کم و در مواردی نامحسوس است و در صورت تفاوت تعداد جملاتی که قرینۀ اول بلندتر از قرینۀ دوم باشد بیشتر هستند و برعکسِ آن انگشت‎شمار است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

«فاصله قرآنی» را به قافیه و سجع تشبیه کرده اند. آیا فاصله همچون قافیه و سجع است؟ این مقاله در صدد بررسی ارتباط این سه اصطلاح و شباهت ها و تفاوت های آن هاست. فاصله و قافیه هر دو در پایان مقطع سخن آمده و به آن ضرب آهنگ می دهند؛ با این تفاوت که آنچه برای قافیه عیب به حساب می آید، در فاصله عیب نیست. فاصله و سجع نیز در طول تاریخ، سه ارتباط تباین، اتحاد، و عام و خاص را تجربه کرده اند. عالمان کلام در ابتدا وجود هر گونه سجع را در قرآن منتفی دانسته و رابطه آن را با فاصله، تباین معرفی کرده اند. معدودی نیز به اتحاد عقیده دارند. اما بسیاری از عالمان بلاغت، فواصل دارای حروف همسان را با سجع ممدوح که در آن الفاظ به پیروی از معنا می آیند، یکسان می دانند. اینان بر این باورند همان طور که قرآن از زبان عربی استفاده کرده، از صنایع ادبی آن نیز بهره برده است؛ پس می توان به وجود سجع در قرآن باور داشت.

تا چه میزان در ترجمه های متون قرآنی «آهنگ» و «فرم» آیات و سوره های قرآن رعایت می گردد و تا چه میزان این اصول مهم متن قابل ترجمه هستند در این تحقیق مورد بررسی قرار می گیرد. هر متنی دارای ابعاد مختلفی است و از نظر شکل و آهنگ نیز متون دینی دارای پیام خاصی هستند، که از جهت تاثیرگذاری خاص بر مستمعین دارای اهمیت فراوانی است. این ویژگی های مهم متنی بایستی لزوما در ترجمه منعکس شوند.در تحقیق حاضر سعی می گردد این مشخصه ها و معیارهای متن در ترجمه های آلمانی قرآن کریم توسط فریدریش روکرت (Friedrich Ruckert 1788 – 1866) بررسی گردد و به این سوال پاسخ داده شود، که تا چه میزان این ترجمه از قرآن موفق به انتقال شکل و لحن بیان متن اصلی خود شده است. با مثالهای مختلف از سوره های آهنگین و کوچک قرآن و در مقایسه با ترجمه های فارسی این ظرافتهای ادبی و زبانی مهم متون دینی بررسی می گردد و کیفیت ترجمه در مقابل اصل متن قرآنی مورد سنجش و ارزیابی قرار می گیرد.

بدیع الزمان همدانی در قرن چهارم هجری با بهره گیری از اندیشه پیشینیان و فضای سیاسی- اجتماعی زمان، فن جدیدی از نثر در قالب داستان کوتاه به اسم «مقامه» ابداع کرد. مقامات او مورد توجه بسیاری از علمای زمان خودش و دوره های بعد از او واقع شد و برخی به تقلید از او «مقامه» نوشتند. حریری یکی از این مقلدین است که بیشتر از سایرین جوانب تقلید را رعایت کرده است و مقامات او شباهت زیادی به مقامات همدانی دارد. این گفتار به تطبیق مقامات حریری و همدانی می پردازد.  

دعای شریف و نامدار کمیل، از برجسته ترین دعاهای شناخته شده و رایج در میان شیعیان و دربردارنده بخشی از مناجات ها و نیایش های عارفانه امام علی علیه السلام است که از سوی آن حضرت، املا و به دست صحابی ارجمندش، «کمیل بن زیاد نخعی» نگاشته شده است. در عین حال، این دعا نیز در روند عمومی نقل حدیث و فراز و نشیب هایی که بر سر راه آن بوده، از برخی آسیب ها در امان نمانده است و به نوعی، «حدیث معلل» شده است. این مقاله در صدد است با پرداختن به فقره ای از دعای یاد شده، نارسایی منعکس در آن و نیز راهکار برون رفت از آن را بررسی کند.

در بلاغت سنّتی، جناس و سجع، دو آرایۀ لفظی هستند که با ایجاد موسیقی در کلام، زیبایی سخن را رقم می‏زنند. عبدالقاهر جرجانی، فضیلت جناس را موقوف معنی می‏داند و جناس، زمانی مقبول است که معنی کلام آن را اقتضا کند. در مثنوی معنوی، سرودۀ جلال‏الدین محمّد بلخی، بهره‏گیری از سجع و جناس چشمگیر است؛ امّا شیوۀ پیوند این صنعت لفظی با معنا، ویژگی متمایزی به سخن مولوی داده است و نمونۀ آن را می‏توان در تقابل‏های دوگانۀ واژگانی مشاهده کرد که از آرایۀ تجنیس یا تسجیع بهره دارند. بر این اساس، فرضیۀ پژوهش حاضر این است که بسیاری از تقابل‏های دوگانه در مثنوی، کلمات متجانس یا مسجّع هستند و در مقابلِ‏ هم قرار گرفتنِ توازن لفظ و تباین معنا، به بلاغت کلام افزوده است. در ادبیات نظری پژوهش، نخست رویکرد ساختارگرایانۀ زبان‏شناسی و نقد ادبی در استخراج تقابل‏های دوگانه لحاظ شده و سپس، تقابل‏های واژگانی بر اساس جناس و سجع، جداسازی و دسته‏بندی شده‏اند. روش تحقیق، توصیفی است و نتایج تحلیل‏ها عبارت است از: 1. تعداد زیادی از تقابل‏های دوگانۀ مثنوی با آرایۀ لفظی جناس و سجع همراه هستند؛ 2. از میان انواع تقابل-تجانس و تقابل-تسجیع، نخست جناس اختلاف حرف اوّل و بعد، سجع متوازی، بیشترین بسامد را دارند که هر دو از لحاظ موسیقایی، قوی‏ترین شکل سجع و جناس هستند؛ 3. بسیاری از تقابل‏های دوگانه که در کلمات متجانس یا مسجّع بروز و ظهور کرده‏اند، در دایرۀ واژگان قاموسی زبان قرار ندارند و از ابداعات شاعرانۀ مولوی برآمده‏اند؛ 4. نقش تقابل‏های دوگانه‏ای که با سجع و جناس همراهند، در قافیه‏سازی یا ترصیع قابل توجّه است.

جناس یکی از ابزارهای ایجاد موسیقی در کلام و از انواع قاعده افزایی است. جناس کارکردهای مختلفی دارد. اگر چه دو شرط «اتفاق لفظ» و «اختلاف معنی» در جناس پذیرفته شده است، با این همه گاه تفاوت هایی در تعاریف و مصادیق آن به چشم می خورد. بررسی تاریخی این تعاریف، اشکالاتی را که در برخی از کتب بدیعی معاصر وجود دارد، آشکار می کند. تکرارهای مخفف، مرز میان سجع و جناس و نیز مصادیق اشتقاق مواردی است که در این مقاله مطرح شده است.